Değişimin Merkezinde: Afganistan ve Taliban

Geçmiş

11 Eylül sonrası istikrarsızlaştırılan ülkelerin başında herhâlde Afganistan geliyor.

Saldırının faili olarak gösterilen El Kaide lideri Usame Bin Ladin’in saklandığı Tora Bora Dağları bölgesinde ilk operasyonlarına başlayan ABD, önce sayısız bölgede taktik operasyonlar yürüterek bölgeyi istikrarsızlaştırdı, sonra da konvansiyonel silah sistemleri ile bölgede topyekun bir savaşa başladı.

Sonuç olarak Kabil ve güneyde görece stabil ve kontrol altında bir bölge ile Pakistan sınırı ve kuzey, kuzey doğu uzanım hattında Taliban ve aşiretler kontrolündeki iki bölgeye ayrıldı Afganistan.

Başkan Trump yönetimi, 29 Şubat 2020’de Doha’da Taliban ile bir anlaşma imzalamış ancak anlaşma şartları yerine getirilmediği için ABD kuvvetleri ülkeden çekilememişti.

Biden hiç beklenmeyen şekilde bu anlaşmaya uydu ve çekilmeyi beklenenden de erken başlattı. 13 Nisan 2021’de açıklanan takvime göre 1 Mayıs’ta başlaması gereken tahliye operasyonu 14 Ağustos’ta başladı.

Son Durum

Bugünkü verilere göre her 24 saatte yaklaşık 19 bin kişi tahliye ediliyor. Kabil Havaalanında ise 5 bin 400 ABD askeri bulunuyor.

Tahliye için son tarih 31 Ağustos. Bu tarihten itibaren Taliban’ın kontrolü tamamen alması bekleniyor. Bence asıl mücadele bundan sonra başlıyor.

Askerî ya da siyasi analizden ziyade bu yazıda gelişmelerin ekonomik tarafına odaklanacağım.

Ekonomik Durum

Afganistan’ın milli geliri yaklaşık 20 milyar dolar. Halkının çoğunluğunun ana gelir kaynağı ve ülkenin ana ihracat kalemi tarım.

Kişi başında gelir 549 dolar. Büyüme hızı ortalama %3 iken geçen sene pandemi etkisi ile % -2 olarak gerçekleşti.

Dünya Ticaret Örgütü verilerine göre, Afganistan 2020’de 783 milyon dolarlık mal ihraç etti. Kuru meyve, kabuklu yemişler ve çeşitli bitkiler, başta Hindistan ve Pakistan olmak üzere ihracat pazarının büyük kısmını oluşturuyor.

Afganistan, birçok yoksul çiftçinin tek gelir kaynağı ve aynı zamanda Taliban için bir ‘nimet‘ olan küresel afyon ve eroin işinin de merkezi konumunda. Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi, küresel afyon ve eroin arzının %80’inden fazlasının Afganistan’dan geldiğini tahmin ediyor.

Dünya Bankası verilerine göre kalkınma yardımları, ülkenin milli gelirinin yüzde 22’sine eşdeğer.

Birleşmiş Milletler verilerine göre son iki yılda yabancılar tarafından bir kuruş bile yeni “sıfırdan” yatırım yapılmadı.

Dolar dolaşımının engellenmesi nedeniyle Afgani, bu hafta içerisinde dolar karşısında yüzde 6 değer kaybetti.

Reuters’ın haberine göre Fitch, ulusal para birimi Afgani’nin daha da değer kaybedebileceği ve hiperenflasyon sarmalının göz ardı edilemeyeceği değerlendirmesinde bulunuyor.

Etki-Tepki

Bunları neden mi anlattım? Taliban’ın emeli ne olursa olsun ekonomik olarak çok kötü bir ülkeyi ele geçiriyor.

Karşısında sistematik başka bir kuvvet (devlet) de olmadığından yerel birkaç savaş lordu hariç rakipsiz.

Ancak bir yol ayrımı ile karşı karşıya. Devlet aygıtının içine girip ülkeyi yönetecek mi, yoksa toplama aşiret sistemi ile devam edip kervanı yolda mı düzmeye çalışacak?

Bu soruya cevap ararken Reuters’in bir açıklaması dikkatimi çekti. İki Türk yetkiliye dayandırdığı açıklamada Reuters, Taliban’ın Kabil Havaalanının işletilmesine yardım etmesi için Türk hükümetinden destek istediğini, ancak yardım talebinin reddedildiğini duyurdu.

Kabil Havaalanı, ülkenin dünyaya açılan kapısı. Dolayısıyla Taliban karar mekanizmasının bu isteği rasyonel ve akılcı. 

Örgüt benzer şekilde 20 milyar dolarlık bir ekonomiyi idare konusunda da rasyonel davranabilir mi?

Evet, uyguladıkları yöntem ve emellerinin, ülkemizin kuruluş değerleri ile hiçbir tutarlılığı yok. “Taliban da yumuşamaya başlar, ılımlılar ile aşırılar arasında bir gerginlik bekliyorum.” tarzı bir fikir yürütmesi esc şişli de yapmayacağım.

Manzara Flu

Ancak Taliban bir ülkenin yönetimine, bir bakıma talip oldu. 38 milyon insanı yönetebileceğini, kötü ekonomi ile baş edebileceğini iddia etti. Dahası tüm bunları yapabilmek için “Rus işgalinden beri süregelen dağlardaki haraç kesen eşkıya” tanımının dışına çıkması gerekiyor. Devlet rolüne bürünmesi, ekonomiyi toparlamak için dış esc avrupa yakası temaslarda bulunması, yardım talep etmesi, yasal ve modern dünya ile entegre düzenlemeler yapması ve kararlar vermesi, olası yaptırım ve ambargolarla mücadele etmesi ve ayakta kalması gerekecek.

Bu süreçler örgütü ister istemez formalize edecek ve farklı bir kimliğe bürünmesine neden olacak.

Ülkeye yapacakları ve insanlara esc kadıköy çektirecekleri bir yana, bu süreç bakalım Taliban’a ve Afganistan’a neler yapacak…